Gladyatörün Ölümüne Nasıl Karar Verilir?

Başparmaklarını yukarı kaldırarak diye biliyorsanız yanılıyorsunuz…

Romalılar “başparmakları aşağıda duracak şekilde” bir işareti hiç kullanmadılar. Ne gladyatörün öldürülmesini isteyen Romalı seyirciler başparmaklarını aşağı indirirdi ne de bu ölüme izin veren Ro-ma İmparatorları. Aslında Romalılar “başparmakları aşağıda duracak şekilde” bir işareti hiç kullanmadılar.

Bir gladyatörün öldürülmesi istendiğinde başparmak yukarı kaldırılırdı – tıpkı kınından çekilmiş kılıç gibi. Kaybeden bir gladyatörün canının bağışlanması için başparmak, sıkılmış yumruğun içine sokulurdu – kınına sokulmuş bir silah gibi. Bu durum Latincede pollice compresso favor iudicabatur (iyilik yapma kararını içerde tutulan başparmak verir) şeklinde ifade edilirdi.

Ridley Scott Tablodan esinlendi

Ridley Scott Gladyatörü yönetmeyi kabul etmeden önce Hollywood yöneticileri kendisine, 19. yüzyıl ressamı Jean-Leon Gerome’un Pollice Verso adlı tablosunu gösterdiler.

Tabloda, imparator ölüm cezasını vermek için başparmağını aşağıya doğru uzatırken Romalı bir gladyatör bekliyor. Scott resimden çok etkilendi ve derhal filmi yönetmesi gerektiğine kanaat getirdi.

Scott, esin kaynağının bütünüyle yanlış olduğundan bihaberdi. Son iki yüzyılın en büyük yanılgılarından birinin (“aşağıyı gösteren başparmakların” ölümü işaret ettiğinin) tek sorumlusu bu tabloydu.

Ressam deyimi yanlış anlamıştı

Tarihçiler şu konuda fikir birliğine varmıştır: Gerome büyük bir yanılgıyla, Latincedeki pollice verso (“çevrilmiş başparmak”) ifadesinin “aşağıya çevrilmiş” anlamına geldiğine hükmetti; halbu ki bu ifade “yukarı çevrilmiş” anlamına geliyordu.

Bu konuda daha fazla kanıt sunmak gerekirse, 1997’de Fransa’nın güneyinde bulunan MS 2. ya da 3. yüzyıldan kalma bir madalyon gösterilebilir. Bu madalyon, bir dövüşün sonundaki iki gladyatörle, sıktığı yumruğunun üzerine başparmağını bastıran bir hakemi gösteriyordu. Madalyonun üzerinde şunlar yazılıydı: “Ayakta kalanlar serbest bırakılmalıdır.”

Başparmak bölgeye göre farklı anlamlarda kullanılıyor

Başparmak işaretlerinin kullanılması günümüzde hâlâ, tehlikeli bir biçimde muğlak olabilir. Ortadoğu’da, Güney Amerika’da ve Rusya’da “başparmağın yukarı kaldırılması”, batıdaki zafer işareti gibi, çok ağır bir hakaret olarak anlaşılır. Bu durum Irak’ta sorunlu bir hale büründü: Amerikan askerleri, Iraklıların kendilerini hoş mu karşıladığını, yoksa kendilerine ateş mi püskürdüklerini bilemediler.

Çıplak Maymun kitabının yazarı Desmond Morris, “başparmağın yukarı kaldırılması” nın Britanya’daki olumlu çağrışımlarını Ortaçağ’a dayandırıyor; bu işaret bir işte anlaşmaya varıldığında kullanılıyordu. Başparmağın yukarı kaldırılması, II. Dünya Savaşı’nda ABD Hava Kuvvetleri’ne mensup pilotların bu işareti kalkıştan önce havaalanındaki mürettebata sinyal vermek için kullanmasıyla yeni bir anlam kazandı.

Ridley Scott’a en sonunda bu yanılgıdan bahsedildi ama o, “seyircilerin kafasını karıştırmamak için”, Maximus’un canını bağışlarken Commodus’un “başparmağını yukarı” kaldırttı.